مداخلات درمانی

افراد با اختلال طیف اتیسم اغلب با چالش‌های حسی روبه‌رو هستند. اگرچه طبق معیارهای راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی، اختلال طیف اتیسم با اختلال یکپارچگی حسی آورده نشده است؛ امّا در این راهنمای تشخیصی معتبر اشاره شده‌است که چالش‌های حسی می‌تواند یکی از ویژگی‌های اختلال طیف اتیسم باشد.

افراد اتیسم چالش‌های اجتماعی و ارتباطی و آنچه که به‌عنوان رفتارهای محدود یا تکراری شناخته می‌شود را تجربه می‌کنند. این رفتارها از فردی به فرد دیگر متفاوت به نظر می‌رسند، امّا رفتارهایی که یک فرد اتیسم نشان می‌دهد به‌طورکلی طبق راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی شامل حداقل دو مورد از موارد زیر است:

• حرکات و یا رفتارهای کلیشه‌ای یا تکراری، استفاده از اشیاء و یا گفتار نامتعارف مانند: کلیشه‌های حرکتی ساده، ردیف‌کردن اسباب‌بازی‌ها یا چرخاندن اشیاء، اکولالیا، استفاده از عبارات خاص.
• اصرار بر یکسانی، پایبندی انعطاف‌ناپذیر به عادت‌های روزمره یا الگوهای تشریفاتی رفتار کلامی یا غیرکلامی مانند: ناراحتی شدید در تغییرات کوچک، مشکلات در انتقال، الگوهای تفکر سفت ‌و سخت، تشریفات خاص در احوالپرسی، نیاز به انتخاب مسیر یکسان یا خوردن یک غذای مشابه در طول روز.
• علایق بسیار محدود و ثابت که از نظر شدّت یا تمرکز غیرطبیعی هستند. مثلاً دلبستگی شدید به اشیاء غیرعادی یا مشغولیت با آن‌ها، علایق بیش از حد محدود یا مستمر.
• واکنش بیش از حد یا واکنش کم به ورودی‌های حسی یا علایق غیرمعمول در جنبه‌های حسی محیط. به‌عنوان‌مثال: بی‌تفاوتی آشکار نسبت به درد، دما و یا واکنش نامطلوب به صداها یا بافت‌های خاص، بوییدن یا لمس بیش از حد اشیاء، شیفتگی بصری با نور یا حرکت.

بنابراین، همان‌طور که در آخرین مورد ذکر شده مشاهده می‌کنید، افراد اتیسم می‌توانند واکنش بیش از حد یا واکنش کم  به ورودی‌های حسی یا علاقه‌های غیرعادی به محرک‌های حسی اطراف خود داشته باشند.

کودکان اتیسم معمولاً در زندگی روزمره خود چالش‌هایی را در رابطه‌ با ورودی‌های حسی و نحوه پردازش اطلاعات حسی تجربه می‌کنند. آن‌ها می‌توانند بیش حسی را تجربه کنند که به این معنی است که احتمالاً به ورودی‌های حسی خاصی بیش از حد پاسخ می‌دهند یا می‌توانند کم حسی را تجربه کنند که به این معنی است که احتمالاً به ورودی‌های حسی خاصی کمتر پاسخ می‌دهند.

ورودی حسی  هر چیزی که فرد با حواس یا درون بدن خود تجربه می‌کند، از چیزهایی که می‌بیند، می‌شنود یا بو می‌کند تا چیزهایی که می‌چشند، لمس می‌کنند یا در بدن فیزیکی خود تجربه می‌کنند را شامل می‌شوند؛ مانند: حس گرسنگی یا سیر بودن، حفظ تعادل، یا آگاهی از بدن خود در فضای فیزیکی اطرافشان.

هر کودک اتیسم روش خاص خود را برای تجربه ورودی حسی دارد. بعضی از کودکان به نورهای روشن یا صداهای بلند حساس هستند درحالی‌که برخی دیگر به بافت لباس یا بافت خاص غذا حساس هستند. برخی از کودکان متوجه جزئیات خاصی در محیط یا بدن خود نمی‌شوند مانند: احساس سرما. بعضی از کودکان به دنبال ورودی‌های حسی مانند: تکان‌خوردن به جلو و عقب، تمایل به بغل‌کردن با فشار زیاد، یا چرخیدن در دایره هستند.

تجربه‌های حسی: کم حسی و بیش حسی

بیش حسی: واکنش زیاد نسبت به ورودی حسی؛ به این معنا که فرد نسبت به آنچه از طریق حواس خود تجربه می‌کند، حساس‌تر از حد معمول در افراد بدون اختلال است.

به‌عنوان‌مثال: فردی که نسبت به صداهایی که هنگام حضور در گروه از افراد می‌شنود، بیش از حد واکنش نشان می‌دهد، در مقایسه با اکثر افراد دیگر احتمالاً تحت‌تأثیر این تجربه قرار می‌گیرد و استرس بیشتری در او ایجاد می‌شود. بیشتر افراد دیگر ممکن است متوجه پچ‌پچ افراد در حال صحبت‌کردن با یکدیگر یا صداهای ایجاد شده توسط افرادی که در حال حرکت هستند یا صدای جویدن افراد به‌هنگام غذاخوردن نباشند، امّا افرادی که نسبت به ورودی‌های حسی بیش از حد حساس هستند، متوجه این موارد می‌شوند.

کم حسی: احتمالاً حساسیّت کمتری نسبت به چیزهایی که از طریق حواس خود تجربه می‌کند دارند. به‌عنوان‌مثال: فردی که کم حسی دارد نسبت به ورودی‌های حسی واکنش کمتری نشان می‌دهد؛ آن‌ها تحریکات خاص در محیط خود را درک نمی‌کنند یا به سختی متوجه آن‌ها می‌شوند. در گروهی از افراد ممکن است آن‌ها متوجه نشوند که شخص دیگری شروع به صحبت کرده است و ممکن است ناخواسته با صدای بلند با دیگران صحبت کنند.

بر توانایی‌های کودک تمرکز کنید

به‌خاطر داشته باشید که فقط به این دلیل که فردی در مقایسه با دیگران نسبت به ورودی‌های حسی، بیش حسی یا کم حسی دارد به معنای این که باید تغییر کند تا شبیه اغلب افراد شود نیست. احتمال دارد روشی که شخص ورودی‌های حسی را تجربه می‌کند به‌عنوان راهی برای عملکرد مناسب او باشد یا ممکن است نباشد و این موضوع به عوامل زیادی بستگی دارد؛ امّا در درجه اوّل بهترین راه برای کودک و والدینش آن است که تلاش کنند تا کودک زندگی بهتری را تجربه کند.

بنابراین، هنگامی که به این فکر می‌کنید که آیا باید به کودک در مسائل حسی کمک کنید توجه داشته باشید که چه چیزی به نفع زندگی، رفاه، حال و آینده کودک شما است.

چالش‌های حسی برای کودکان اتیسم

همه افراد اتیسم با چالش‌های حسی روبه‌رو نیستند، امّا بسیاری از آن‌ها این مشکلات را دارند. اکثر افراد اتیسم حداقل گاهی اوقات تفاوت‌هایی را در نحوه دریافت محرک‌های حسی تجربه می‌کنند. به یاد داشته باشید که همه ما مشکلات حسی داریم؛ در واقع همه ما به ورودی‌های حسی محیط خود به روش‌های مختلفی پاسخ می‌دهیم.

به‌عنوان‌مثال: شما ممکن است از لمس پتوهای نرم لذّت ببرید درحالی‌که برای فرد دیگری همان بافت بسیار آزاردهنده باشد. ممکن است برای یک فرد، نوشیدن یک فنجان قهوه گرم انرژی‌‎بخش باشد درحالی‌که شخص دیگری با نوشیدن یک فنجان قهوه سرد انرژی بیشتری دریافت کند؛ این تفاوت به دلیل دمای نوشیدنی علی‌رغم یکسان بودن محتوای کافئین در هر دو است. بنابراین هرکسی نیازهای حسی و روش‌های کنترل حسی متفاوتی دارد.

فرد را تغییر دهیم یا محیط او را تغییر دهیم؟

برای افراد اتیسم تجربیات حسی می‌تواند چالش‌های زیادی را به همراه داشته باشد. گاهی اوقات آن‌ها فقط چیزها را متفاوت می‌بینند و تجربه می‌کنند و این مسئله به‌خودی خود بد نیست. بهتر است که بدانیم چه زمانی باید به محرک‌های حسی پرداخته شود و چه زمانی فرد می‌تواند زندگی خود را با نیازهای حسی خود سازگارتر کند.

به‌عنوان‌مثال: برای فردی که سروصدای زیاد و سایر ورودی‌های حسی در امکان شلوغ، آزاردهنده است به‌جای داشتن شغلی که نیازمند حضور دائم در کنار دیگران باشد، مانند: کار در یک فست‌فود، بهتر آن است که به یک شغل آرام‌تر فکر کند و مشغول به چنین شغلی باشد مانند: شغل انبارداری در یک فروشگاه یا کار در منزل (از راه دور) زیرا که نیاز به تماس و ارتباط کمی با مردم دارد.

تجربه‌های حسی

• درد

افراد اتیسم درد را متفاوت از دیگران تجربه می‌کنند، برای مثال: بعضی از آن‌ها به‌شدّتِ دیگران درد را احساس نمی‌کنند به‌طوری که در برخی موارد کودک متوجه آن‌که قسمتی از بدنش بریده شده و خونریزی دارد نمی‌شود، درحالی که برای گروهی دیگر از کودکان اتیسم درد ممکن است تجربه‌ای بسیار آزاردهنده باشد.

• شنوایی

برای گروهی از افراد اتیسم بعضی صداها بسیار ناراحت‌کننده یا طاقت‌فرسا است. اکثر افراد معمولاً می‌توانند صداهایی که دوست ندارند را شناسایی کنند، این درحالی است که برای کودکان اتیسم این چنین نیست. کودکان اتیسمی که از شنیدن برخی صداها اذیّت می‌شوند، بیش از حد معمول تحت تاثیر صداها قرار می‌گیرند و آزار می‌بینند. گاهی اوقات صدایی که برای آن‌ها به‌شدّت ناراحت‌کننده است ممکن است در نظر دیگران آن‌چنان آزاردهنده نباشد.

• لامسه

برای بعضی از کودکان یا بزرگسالان اتیسم بافت‌های خاصی آزاردهنده است، پوشیدن انواع خاصی از لباس‌ها (لباس‌های زبر) یا دست‌زدن به هر چیزی که بافت خاصی دارد ممکن است برای کودک ‌آزاردهنده باشد.

• بویایی

برخی از افراد اتیسم چیزهای خاصی را بو می‌کنند. با این‌حال، گاهی اوقات بعضی از بوها برای آن‌ها آزاردهنده است. برخی از افراد اتیسم حس بویایی بیش از حد فعال دارند که زندگی آن‌ها را به چالش می‌کشد؛ زیرا آن‌ها در زندگی روزمره خود دائماً با بوها بمباران می‌شوند و این مشکل به‌ویژه هنگامی که با بوهای ناخوشایند روبه‌رو می‌شوند، بسیار آزاردهنده است. گاهی اوقات این حالت کودک به‌عنوان حساسیّت تلقی می‌شود که ممکن است اشتباه باشد؛ به همین دلیل مراجعه به پزشک، به والدین کودک کمک می‌کند تا علّت حساسیّت و یا مشکلات بویایی کودک خود را متوجه شوند.

• دیداری

بعضی از کودکان از تحریکات دیداری لذّت می‌برند و یا از دیدن آن اذیّت می‌شوند؛ به‌عنوان‌مثال: برخی از بچه‌ها می‌توانند برای مدّت طولانی به چراغ چشمک‌زن روی یک اسباب‌بازی خیره شوند، این درحالی است که لحظه‌ای دیدن چراغ چشمک‌زن برای کودک دیگری ممکن است بسیار آزاردهنده و دردآور باشد.

کمک به کودک برای مواجهه با چالش‌های حسی

در نظر داشته باشید که کودک شما چگونه ورودی حسی خود را تجربه می‌کند، چگونه محرک‌هایی که در محیط خود با آن مواجه می‌شود را از طریق حواس مختلف خود دریافت می‌کند و از طریق بدن خود پردازش می‌کند.

مشاوره با یک رفتاردرمانگر حرفه‌ای یا کاردرمانگر می‌تواند گزینه خوبی برای درک و راهنمایی بیشتر برای شناخت حواس فرزند خود باشد.

برخی از کودکان و بزرگسالان که تمایل به واکنش بیش از حد دارند، باید در یک حالت دائمی از پاسخگویی شدید به دنیای حسی خود زندگی کنند این مسئله خود می‌تواند برای آن‌ها خسته‌کننده، طاقت‌فرسا و استرس‌زا باشد. با‌این‌حال این وضعیت نیز می‌تواند جنبه‌های مثبتی داشته باشد؛ در صورتی که محرک‌های مناسب، مانند بوها یا بافت‌ها، به‌ویژه بافت‌هایی که آن‌ها را دوست دارند را بیابند تجربه‌ای بسیار لذّت‌بخش را خواهند داشت.

برخی از افراد اتیسم که واکنش بیش از حد به ورودی‌های حسی را تجربه می‌کنند، تجربه احساسات را هم منبع لذّت و هم منبع درد یا ناراحتی توصیف می‌کنند، به همین دلیل است که درک و شناخت مناسب راهی که کودکتان ورودی‌های حسی را تجربه می‌کند بسیار مهّم است؛ زیرا راه‌های دلپذیرتری برای تجربه ورودی‌های حسی و کاهش ناراحتی‌شان به روش‌هایی که به نفعشان است، پیدا می‌کنید.

برای کودکان اتیسم که نسبت به ورودی‌های حسی کمتر واکنش نشان می‌دهند و برای کودکانی که کمتر از برخی محرک‌های حسی در محیط یا بدن خود آگاه هستند؛ برای والدین، مراقبان و درمانگران بسیار ضروری است که ارزیابی حسی را جدی بگیرند، زیرا زمانی که این موضوع کودکان نادیده گرفته شود برخی چیزها در محیط خود یا عدم توجه به چیزهایی که در بدن خود اتفاق می‌افتد، ممکن است مشکلاتی را برای کودک ایجاد کند. به‌عنوان‌مثال: اگر کودک متوجه گرسنگی یا سیری خود نشود ممکن است به‌اندازه کافی غذا نخورد یا ممکن است پرخوری کند که هم ناسالم و هم به طور بالقوه برای کودک بسیار خطرناک است.

چگونه به کودکان اتیسم در مشکلات حسی کمک کنیم؟

• راهکارهایی برای کودکان اتیسم که بیش حسی دارند:

1. چراغ‌های کم‌نور
2. لامپ‌های رشته‌ای نور مهتابی
3. عینک‌آفتابی برای جلوگیری از تماس نور شدید با چشم
4. هدفون در محیط‌های پر سروصدا
5. درهای بسته یا محافظ‌های بلند برای جلوگیری از دیدن محیط اطراف و صداهای مزاحم
6. عدم استفاده از محصولات با رایحه قوی (عطر، خوشبوکننده هوا، صابون و غیره)
7. عدم مصرف غذایی‌هایی با طعم‌های شدید مثلاً تند، ترش و تلخ، سرد، گرم و غیره
8. عدم استفاده از لباس‌هایی که تنگ هستند و با بافت زبر دارند (مانند کمربندهای تنگ و/یا پارچه، درزها و برچسب‌های خش‌دار)
9. به‌یاد داشته باشید که همواره قبل از بغل کردن کودک، تمایل او به بغل‌شدن را درنظر بگیرید.

• راهکارهایی برای کودکانی که کم حسی دارند:

1. حمایت‌های دیداری برای کسانی که در پردازش اطلاعات گفتاری مشکل دارند.
2. از اسباب‌بازی‌های محرک حسی (مانند جویدنی‌های ایمن و توپ‌های حسی) استفاده کنید.
3. کودک را به محیط‌هایی که وسایل برای تکان‌دادن، تاب‌خوردن و سایر فعالیت‌های محرک حسی مثل ترامپولین دارند ببرید.
4. غذاهای با طعم تند و ترش یا بافت‌دار برای تحریک حسی کودک استفاده کنید.
5. ماساژهای حس عمقی انجام دهید.
6. پتوهای وزن‌دار استفاده کنید.
7. فرصت‌های سرگرم‌کننده برای تمرین مهارت‌های فیزیکی (رقصیدن، پریدن، دویدن و غیره) ایجاد کنید.
8. توجه کنید که در منزل و یا محل‌های مختلف چیدمان مبلمان به صورتی باشد که احتمال برخورد به سطوح تیز یا سخت را کاهش دهد.