آیا آموزش به کمک نوروفیدبک برای کودکان اتیسم موثر است؟
این که آیا آموزش به کمک نوروفیدبک برای کودکان اتیسم موثر است یا خیر، یکی از سوالات والدین و متخصصین است. برای توضیح این موضوع، ابتدا باید بدانیم نوروفیدبک چیست؟
نوروفیدبک روشی است که در آن فرد با گرفتن بازخورد‌های متعدد از نحوه‌ی فعالیّت‌های مغزی و سیگنال‌های مغزی خود می‌آموزد که چگونه کارکرد‌های مغزی خود را کنترل و یا اصلاح کند. به‌هنگام انجام فعالیّت‌های متفاوت، امواج مغزی مختلف و متفاوتی در مغز ما تولید می‌شود که ما هیچ‌گونه کنترلی در تولید آن‌ها نداریم، در این روش سعی می‌شود با ارائه ی بازخورد‌های زیستی (مغزی) این امواج را کنترل کرد و در جهت آموزش و بهبود عملکرد مغز از آن ها استفاده کرد. در این مقاله ما به ارائه توضیحاتی درباره‌ی نوروفیدبک، نحوه‌ی کارکرد و تاثیرگذاری آن در اختلالات عصبی و در پایان به بررسی اثربخشی آن در آموزش کودکان طیف اتیسم می‌پردازیم.
نوروفیدبک
واژه نوروفیدبک از دو کلمه نورو، به معنای عصبی و فیدبک به معنای بازخورد گرفته شده‌است. نوروفیدبک یا بازخورد عصبی روشی است که با ثبت سیگنال مغزی و ارائه بازخورد‌های مناسب به فرد به او آموزش می‌دهد که چگونه فعالیّت مغزی خود را کنترل و یا اصلاح کند؛ به عبارتی نوروفیدبک ابزاری است که در آن فرد با گرفتن بازخورد‌های متعدد نوعی از خودتنظیمی را آموزش می‌بیند. فعالیّت‌های مغزی (سیگنال‌های مغزی) از طریق الکترود‌های متصل به سر بر روی نمایشگر نشان داده می‌شوند و بازخورد‌ها و یا فیدبک‌های عصبی نیز به کمک صدا، نور و یا تصویرهای خاص به فرد ارائه می‌شوند. این روش بیشتر برای افرادی با اختلالات عصبی به‌کار می‌رود. پایه‌ی علمی این روش براساس شرطی‌سازی عاملی است. نورفیدبک روشی کاملا غیرتهاجمی است که برای درمان و بهبود عملکرد مغز در بسیاری از اختلالات عصبی استفاده می‌شود. در ادامه مقاله به نحوه استفاده از این روش و همچنین تاثیر نوروفیدبک بر کودکان اتیسم می پردازیم.
نحوه‌ی استفاده از نوروفیدبک و یادگیری در آن
در این روش حسگر‌هایی (الکترود) بر روی پوست سر فرد قرار می‌گیرد و فعالیّت مغزی فرد (سیگنال‌های مغزی) بر روی نمایشگر نشان داده می‌شود، نمایش فعالیّت‌های مغزی در غالب یک بازی و یا نمایش ویدیویی جالب برای فرد است. زمانی که فرد در حال انجام تکالیف در ارتباط با آن بازی و یا نمایش کامپیوتری باشد سیستم خطا یا بازخوردی را ارائه نمی‌دهد امّا به محض آن‌که تکلیف کنار گذاشته شود و یا توجه فرد کاهش یابد سیستم با ارائه بازخورد‌هایی مثل صدای زنگ و یا نمایش رنگی خاص بر روی نمایشگر به فرد هشدار می‌دهد که فعالیّت مغزی‌اش متناسب با تکلیف ارائه شده نیست. به عنوان مثال می‌خوام به کمک ابزار نوروفیدبک توجه و تمرکز کودک اتیسم خود را بهبود ببخشیم؛ کودک باید بر روی یک صندلی که در مقابلش نمایشگر بزرگی قرار دارد بنشیند و الکترود‌های کوچکی به منظور ثبت فعالیّت مغزی او بر روی سرش قرار گیرد. در این‌جا هدف از ارائه تکلیف افزایش توجه و تمرکز کودک است که ما از طریق یک بازی کامپیوتری سعی در بهبود آن داریم. بر روی نمایشگر تصویر یک ماشین در یک جاده قرار دارد، حرکت و ایست این ماشین به کمک سیگنال‌های مغزی کودک اتیسم کنترل می‌شود. مادامی که کودک توجه خود را بر روی ماشین متمرکز کرده است ماشین در جاده حرکت می‌کند امّا به محض آن‌که توجه او از ماشین گرفته می‌شود ماشین متوقف می‌شود و صدایی از طریق بلندگو‌ها برای جلب توجه کودک پخش می‌شود تا دوباره کودک تکلیف را از سر گیرد و به ماشین توجه کند.
نمایی از بازی‌های کامپیوتری مورد استفاده در نوروفیدبک برای بهبود توجه و تمرکز در کودکان
از این روش برای بهبود عملکرد‌های شناختی در افراد دارای اختلالات عصبی استفاده می‌شود. برای بهبود عملکرد مغزی فرد و با درنظرگیری هدف و خط پایان درمان، جلساتی 30تا45 دقیقه‌ای، سه روز در هفته برای فرد درنظر گرفته می‌شود. تعداد جلسات متغیر و به طور معمول بین 30 تا 40 جلسه است. هزینه‌ی هر جلسه وابسته به نوع دستگاه، نوع تکلیف و تیم درمانی متفاوت است امّا به طور کلی می‌توان گفت که این روش درمانی جزء روش‌های درمانی گران‌قیمت به حساب می‌آید.
آیا آموزش به کمک نوروفیدبک برای کودکان اتیسم موثر است؟
اختلال طیف اتیسم در رده‌ی اختلالات عصب-رشدی قرار دارد و اختلالی است که در طول زندگی فرد با او همراه است، از طرفی کودک اتیسم نیاز به دریافت خدمات گوناگون و متعدد بسیاری همچون کاردرمانی، گفتاردرمانی و … را دارد؛ استفاده از روش‌هایی همچون روش نوروفیدبک برای طولانی‌مدّت می‌تواند هزینه‌های سرسام‌آور درمان را برای خانواده‌ی اتیسم به‌همراه داشته باشد.
از این رو با در نظرگیری توضیحاتی که از ابتدای این مقاله تا کنون ارائه شد می توان گفت که با توجه به چالش های رفتاری و نشانه های این اختلال، استفاده از این ابزار روشی کاربردی نیست. بنابراین نوروفیدبک برای کودکان اتیسم در طولانی مدت مناسب نیست.
اختلال یکپارچگی حسی از جمله اختلال‌هایی با هم‌بودی بالا در کودکان اتیسم است، تندحسی و یا کندحسی در هر یک از حواس کودک (حس لامسه، شنوایی، بینایی و …) با روش اجرا این ابزار در تضاد است. کودکی که دچار مشکلات حسی در لمس سر و یا نواحی اطراف گوش خود است به سختی می‌تواند قرار‌گرفتن الکترود بر روی سر خود را تحمل کند و ممکن است موجب آشفتگی او شود. بازخورد‌هایی که به‌صورت صدا بلند و یا نور برای کودک ارائه می‌شود برای برخی از کودکان اتیسم مناسب نیست. به‌طور کلی و با توجه به چالش‌های و مشکلات کودکان با اختلال طیف اتیسم به نظر می‌آید که این ابزار روشی پرکاربرد و مناسب برای همه‌ی کودکان اتیسم نیست.