کارکردهای اجرایی در اوایل دوران کودکی; روش‌های تقویت

کارکردهای اجرایی در اوایل دوران کودکی، مجموعه‌ای از توانایی‌ها و مهارت‌های شناختی است که از بدو تولد در کودک وجود دارد که با رشد کودک این مهارت نیز رشد می‌باید. به‌نحوی‌که در سن ۱۲ سالگی عملکرد کودک مشابه عملکرد بزرگسالان خواهد شد. این کارکردها از طریق تأثیر بر سایر فرایندهای شناختی این امکان را برای ما فراهم می‌سازد تا افکار و اعمال خود را برای یک اقدام هدفمند تنظیم نماییم. این عملکرد ما را قادر می‌سازد تا مفاهیم انتزاعی و پیچیده را درک کنیم، مشکلاتی که هرگز با آن مواجهه نشده‌ایم را حل کنیم، روابط خود را مدیریت کنیم و برای آینده خود برنامه‌ریزی نماییم. در نتیجه کارکردهای اجرایی یک عبارت کلی است که به تمامی‌فرایندهای شناختی که در هدایت و کنترل رفتار نقش کلیدی ایفا می‌کنند اطلاق می‌گردد.

فرایندهای شناختی مرتبط با کارکردها، بسیار گسترده هستند که می‌توان از این ‌بین به حافظه فعال، توجه مستمر، برنامه‌ریزی، بازداری و مهار، حل مسئله، انعطاف‌پذیری شناختی و سازماندهی اشاره کرد. (توجه کنید که هر یک از مهارت‌ها می‌توانند با عناوینی دیگر نیز معرفی شوند).

صدای اوتیسم می‌کوشد تا با ارائه کاملترین خدمات توانبخشی و آموزشی، مطابق با نیازهای هر کودک، زندگی شادتری برای کودکان مبتلا به اوتیسم فراهم نماید.والد محترم، اگر نیاز به دریافت اطلاعات بیشتر درباره ی اوتیسم و یا نیاز به هرگونه آموزش برای نحوه ی برقراری ارتباط با کودک مبتلا به اتیسم خود دارید، می‌توانید از طریق شماره تلفن‌های 02188616931 و 02188616932 ، با ما در ارتباط باشید.

کارکردهای اجرائی در مهارت های مختلفی نقش دارند.

کارکردهای اجرایی در اوایل دوران کودکی چیست؟

در واقع، کارکردهای اجرایی مجموعه‌ای از توانایی‌های مهم همچون توجه، حافظه کاری، تصمیم‌گیری خود آغازگری، برنامه‌ریزی راهبردی، مهار پاسخ، انعطاف‌پذیری شناختی، کنترل تکانه و فعالیت‌های درسی را در بر می‌گیرد و در زندگی و انجام تکالیف یادگیری و کنش‌های هوش به انسان کمک می‌کند. این کارکردها وظیفه قضاوت، تصمیم‌گیری، کنترل امیال، سنجش خطر و سایر کارکردهای مغز را بر عهده دارند. پنج نوع موقعیت را تشریح کردند که در آن فعال‌شدن روتین برای عملکرد مطلوب کافی نخواهد بود و در این شرایط است که کارکردهای اجرایی باید شروع به فعالیت کنند؛

1. موقعیت‌هایی که شامل برنامه‌ریزی یا تصمیم‌گیری است.

2. موقعیت‌هایی که شامل تصحیح خطا یا مشکلی در مسائل روزمره زندگی است.

3. موقعیت‌هایی که در آن پاسخ‌ها به‌خوبی تمرین نشده است یا حاوی توالی‌های جدیدی از اقدامات هستند.

4. شرایط‌هایی که از نظر فنی دشوار است.

5. موقعیت‌هایی که نیاز به غلبه بر پاسخ عادت شدید یا مقاومت در برابر وسوسه دارند.

دو نوع فعالیت متفاوت اما به‌شدت مرتب نیز برای کارکردهای اجرایی، تحت عنوان کارکردهای اجرایی فراشناختی و کارکردهای اجرایی هیجانی-انگیزشی در نظر گرفته می‌شود. کارکردهای اجرایی فراشناختی شامل حل مسئله، تفکر انتزاعی، برنامه‌ریزی، توجه، حافظه کاری است. کارکردهای اجرایی هیجانی-انگیزشی که مسئول متناسب کردن شناخت و هیجان است به معنای توانایی ارضا تکانه‌های بنیادی توسط راهکارهای جامعه‌پسند است.

انواع کارکردهای اجرایی در کودکان

• بازداری پاسخ

به مقاوت و ظرفیت فکرکردن قبل از بیان یک حرف و یا انجام یک رفتار می‌گویند؛ در واقع مدّت زمانی را که ما برای ارزیابی وضعیت و چگونگی تاثیر احتمالی رفتارمان بر دیگران، صرف می‌کنیم و یا به‌عبارتی میزان مقاومت ما برای ارزیابی وضعیت و سپس بیان و یا انجام یک رفتار را بازداری پاسخ می‌گویند. نمونه‌های عینی از نقص این توانایی را می‌توان در افرادی مشاهده کرد که بدون تفکر عمل می‌کنند، برای رسیدن به هدف و بیان منظور خود کلام و فعالیّت دیگران را قطع می‌کنند، و یا در کلاس‌های درس ضعف در این توانایی را می‌توان در دانش‌آموزان و یا دانشجویانی مشاهده کرد که به‌طور ناگهانی و بدون تایید معلم، پاسخ سوالات را بیان می‌کنند.

• کنترل هیجان

در تعریفی خلاصه کنترل هیجان به معنای توانایی مدیریت احساسات برای رسیدن به اهداف، تکالیف و یا کنترل رفتار (که ممکن است در پی تجربه‌ی احساسی به‌خصوص رخ دهد) است. مثال‌هایی از این توانایی را می‌توان به‌خوبی در افرادی مشاهده کرد که به‌سرعت ناراحت و یا خشمگین می‌شوند و یا واکنشی بیش‌ازحد انتظار به برخی مشکلات اعم از کوچک و یا بزرگ دارند. این دسته از افراد بسیار تحریک‌پذیر هستند، به سختی آرام می‌شوند و اتفاقاتی کوچک ممکن است آن‌ها را به‌شدّت عصبانی، ناراحت و یا مضطرب کند.

• انعطاف‌پذیری شناختی

به توانایی فرد برای انتقال به برنامه جدید در مواجهه با یک مشکل، اطلاعات جدید و یا خطاها می‌گویند. این مهارت بسیار در سازگاری افراد در شرایط مختلف، به‌هنگام تغییر شرایط و یا روبه‌رو شدن با موقعیت‌های جدید تاثیرگذار است. توانایی انتقال آموزشی، زیرمجموعه‌ای از این توانایی است که در محیط‌های آموزشی تعریف می‌شود؛ انتقال آموزشی به‌معنای توانمندی کودک و یا یادگیرنده برای اتمام یک تکلیف و رفتن به تکلیف دیگر است.

کودکان و یا افرادی که در توانایی انعطاف‌پذیری شناختی دچار نقص هستند، پذیرای تغییرات در برنامه و روند کار خود نیستند، هرتغییری در برنامه‌ی آن‌ها می‌تواند سبب ناراحتی و یا آشفتگی آن‌ها شود. گویی که آن‌ها در یک فعالیّت و یا تکلیف گیر می‌کنند، و تمایلی به تغییر برنامه و یا فعالیّت خود ندارند. افرادی با نقص در این توانایی اکثراً در مواجهه با مشکلات و مسائل مختلف، نمی‌توانند به بیش از یک راه‌حل فکر کنند و تنها یک راه‌حل برای هر مشکل و مسئله‌ای ارائه می‌دهند.

• حافظه فعال

به‌ توانایی نگهداری و حفظ اطلاعات در حافظه و بازیابی آن‌ها در حین انجام یک تکلیف پیچیده و یا در زمان مناسب، می‌گویند. زمانی که ما اطلاعات و یا دانشی نسبت به موضوعی خاص را کسب می‌کنیم، و در زمان و موقعیت مناسب آن اطلاعات و دانش را بازیابی می‌کنیم و در شرایط جدید آن‌ها را به‌کار می‌گیریم، در واقع از حافظه فعال خود استفاده کرده‌ایم. فراموش‌ کردن جهت‌ها به‌هنگام جهت‌یابی و یا یافتن یک مقصد، جا گذاشتن وسایل شخصی مختلف در خانه، محل‌کار و یا مدرسه، فراموش کردن تحویل کارها و یا تکالیف و یا حتی فراموش کردن زمان تحویل و یا انجام آن‌ها نمونه‌هایی عینی از نقص توانایی حافظه فعال در افراد است.

• آغازگری

توانایی انجام یک تکلیف و یا یک پروژه در زمان مناسب و به‌موقع آن به‌طور موثر را توانایی آغازگری گویند. زمانی که فردی کارهایش را به تعویق می‌اندازد، هر کار و یا تکلیف سختی را با تاخیر آغاز می‌کند، وظایف و تکالیف بلندمدتّش را تا آخرین لحظه به تعویق می‌اندازد و یا ترجیح می‌دهد که با داشتن کاری دشوار، وقتش را در شبکه‌های اجتماعی و یا یا فعالیّت‌های سرگرم‌کننده سپری کند، می‌توان بیان کرد که این فرد دچار نقص در توانایی آغازگری است. او هرکاری را به تعویق می‌اندازد و یا توانایی و همّت لازم برای شروع یک فعالیّت، تکلیف و یا وظیفه‌ی خاص را ندارد.

• توجه مستمر

آخرین توانایی از مجموعه کارکردهای اجرائی، توانایی توجه مستمر است؛ این توانایی به معنای داشتن قابلیّت و توانایی حفظ توجه خود به یک وضعیت خاص، تکلیف، برنامه و یا غیره، حتی در صورت حضور محرک‌های حواس‌پرت‌کننده، خستگی و یا بی‌حوصلی است. مثال‌هایی از نقص این توانایی را می‌توان در افرادی یافت که قبل از به‌پایان رساندن یک فعالیّت و یا تکلیف خسته می‌شوند و آن را ناتمام رها می‌کنند، افرادی که به انجام تکالیف متعدد و مختلف می‌پردازند بدون آن‌که یکی از آن‌ها را به درستی به پایان برسانند. گیجی و یا خیال‌پردازی بیش‌از حد از دیگر نشانه‌های نقص در این توانایی است.

با‌توجه به تعریف هر یک از توانایی‌های کارکرد‌های اجرائی و مثال‌های مرتبط به هر یک از آن‌ها، می‌توان مثال‌هایی از نقص این توانایی‌ها را در کودکان و یا افراد با اختلال طیف اتیسم، اختلال بیش‌فعالی-کمبود توجه و یا سایر اختلال‌های رشدی-تحولی یافت. حال شاید بتوان به‌خوبی برخی از رفتار‌های این کودکان به‌ویژه کودکان با اختلال طیف اتیسم را درک کرد؛

برخی از کودکان اتیسم واکنش‌های ناگهانی به برخی از اتفاقات می‌دهند، گاهی کودکان اتیسم واکنش احساسی نامرتبط با شرایط حاضر را بروز می‌دهند، این کودکان معمولاً در شروع فعالیّت و یا تکالیف جدید دچار مشکل هستند، کودکان اتیسم گاهی در حفظ اطلاعات و استفاده از آن‌ها در موقعیت‌های جدید، شروع یک فعالیّت بدون حمایت و یا حفظ مستمر توجه خود بر روی یک تکلیف دچار مشکل هستند. رد همه‌ی این مشکلات و چالش‌های رفتاری را می‌توان در نقص توانایی‌های مرتبط با کارکردهای اجرائی در این کودکان یافت.

توسعه مهارت کارکردهای اجرایی در اوایل دوران کودکی

این مهارت‌ها، در اوایل زندگی شروع به رشد می‌کند. نوزادانی که تعاملات گرم و حمایتی را با بزرگسالان مهم زندگی خود تجربه می‌کنند، احساس امنیت بیشتری دارند. امنیت به کودکان کمک می‌کند تا روابط مثبتی با والدین و بزرگسالان ایجاد کنند و به کودکان اعتمادبه‌نفس لازم برای کشف دنیای خود، توسعه استقلال و مهارت‌های حل مسئله را می‌دهد. روابط امن منجر به رشد عاطفی اجتماعی قوی و مهارت‌های کارکردهای اجرایی در کودکان خردسال می‌شود.

کودکانی که این مهارت‌ها در آن‌ها اوایل زندگی توسعه میابد، خودکنترلی بیشتری دارند. از جمله اهمیت این مهارت‌ها در طول زندگی می‌توان به حفظ سلامت روانی و جسمی‌در طول عمر، ارتباطات اجتماعی مؤثر، موفقیت کوتاه‌مدّت و بلندمدّت در مدرسه، فارغ‌التحصیل‌شدن از دانشگاه و … اشاره کرد؛ همچنین این کارکردها قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده برای پیشرفت تحصیلی اولیه افراد است.

اگرچه کارکردها یک پیش‌بینی‌کننده کلیدی برای بسیاری از نتایج است؛ با این‌حال، تعداد قابل‌توجهی از کودکان خردسال با این مهارت‌ها چالش دارند. این امر به‌ویژه هنگامی‌مشهود است که کودکان از محیط‌های اولیه کودکی به محیط‌های آموزشی رسمی‌مانند مدرسه که اغلب ساختارمند هستند می‌روند. بسیاری از کودکان خردسال به‌راحتی به مدرسه ابتدایی منتقل می‌شوند؛ امّا تعداد قابل توجهی از کودکان با مشکل مواجه می‌شوند.

معلمان گزارش می‌دهند که کودکان خردسال بیشتر با رفتارهای چالش برانگیز مرتبط با جنبه‌های مختلف اجرایی مانند توانایی تمرکز و توجه، تداوم در انجام وظایف و نشان دادن خودکنترلی در موقعیت‌های تحصیلی و اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کنند. می‌دانیم که این مهارت‌ها به کودکان کمک می‌کند تا در محیط‌های کلاس درس پیش برود. کودکانی که در این مورد ضعیف هستند، معمولاً از محیط‌های آموزشی و از مدرسه خوششان نمی‌آید.

تقویت مهارت‌های حوزه کارکرد های اجرایی

بر اساس شواهد کارکردهای اجرایی برای موفقیت در مدرسه کودکان بسیار اهمیت دارند. یک سؤال اساسی که باید در نظر گرفت این است که چگونه از رشد این مهارت‌ها در کودکان خردسال حمایت کنیم. عملکردهای اجرایی اوتیسم به‌ویژه در اوایل دوران کودکی انعطاف‌پذیر هستند و تحقیقات مداخله‌ای نشان داده است که این مهارت‌ها را می‌توان آموزش، تمرین و بهبود بخشید. این امر به‌ویژه برای کودکانی که با مهارت‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند مشهود است. به‌عنوان‌مثال، کودکان 3 تا 5 ساله که در مداخله‌ای با هدف “کمک به کودکان در تقویت این مهارت‌ها به کمک موسیقی و بازی‌های حرکتی” شرکت کردند، بهبود در مهارت‌های کارکردها و پیشرفت تحصیلی اولیه خود را نشان دادند. این کودکان توانستند به کمک این مداخلات برخی از مهارت‌های حوزه کارکردهای خود را تقویت کنند و به‌دنبال آن توانستند سبب بهبود عملکردشان در خانه و مدرسه شوند.

راهکارها برای بهبود مهارت‌ها

والدین، معلمان و سایر بزرگسالان نقش مهمی‌ در کمک به کودکان برای توسعه این مهارت‌ها دارند. همان‌طور که اشاره شد، روابط مثبت اولیه پایه و اساس مهارت‌ها را با کمک به کودکان ایجاد می‌کند که احساس امنیت، آمادگی برای کشف و حل مسئله کنند. والدین و معلمان کارهای زیادی انجام می‌دهند که باعث تشویق رشد این کارکردها در کودکان می‌شود.

1. 1. برای بهبود روابط با کودکان خود وقت بگذارید؛

   صرف زمان برای ایجاد روابط مثبت با کودک، پایه‌ای قوی برای مهارت‌های عاطفی اجتماعی و یادگیری برای کودکان فراهم می‌کند. کودکانی که روابط قوی با معلمان خود دارند، در طول سال دستاوردهای بیشتری در آمادگی مدرسه و رفتار مثبت کسب می‌کنند.

   2. مدل‌سازی کنید که مهارت‌های قوی چگونه به نظر می‌رسند؛

   کودکان به بزرگسالان به‌عنوان راهنمای رفتار خود نگاه می‌کنند. یکی از راه‌هایی که می‌توانند از کارکردهای اجرایی در محیط‌های اولیه کودکی حمایت کنند، صحبت‌کردن با صدای بلند است. برای مثال، در حین قدم‌زدن در فضا یا  تمیزکردن خانه اتفاقات روز خود را روایت کنید. با الگوبرداری از رفتار مثبت، کودکان می‌ببینند که چگونه بزرگسالان از این مهارت‌ها در زندگی روزمره خود برای سازماندهی و برنامه‌ریزی استفاده می‌کنند.

   3. فضایی را برای ارتقاء مهارت‌ها درنظر بگیرید؛

   فضاهای یادگیری و بازی را به‌گونه‌ای سازماندهی کنید که کودکان را تشویق به تمرین مهارت‌های اجرایی کند. به‌منظور توسعه کارکردهای اجرایی، بری فعالیّت‌های پیچیده و تمرینات برنامه‌ریزی کنید. به‌عنوان‌مثال، معلمان می‌توانند به کودکان این فرصت را بدهند که از انجام یک فعالیت‌های نسبتاً بدون ساختار به انجام یک فعالیت پیچیده‌تر مانند یک فعالیت هنری چندمرحله‌ای بروند. کودکان برای تمرین و سپس پردازش آنچه از طریق بازی یاد می‌گیرند به هر دو نوع فعالیت نیاز دارند. معلمان می‌توانند مطالب و فعالیت‌هایی را به کودکان بدهند که آن‌ها را ملزم به تمرین مهارت‌ها می‌کند. به‌عنوان‌مثال، معلمان می‌توانند تمرکز و توجه که بخش‌های مهم تمرین‌های اجرایی هستند را با تمرین مهارت‌های حرکتی ظریف افزایش دهند.

   4. از بازی‌ها به‌عنوان ابزار آموزشی استفاده کنید؛

   هنگامی‌که کودکان این مهارت‌ها را در زمینه‌ها و موقعیت‌های مختلف تمرین می‌کنند، آن را قویا را توسعه می‌دهند. یکی از راه‌های سرگرم‌کننده و ساده برای گنجاندن آنها در فعالیت‌های روزمره، استفاده از موسیقی و بازی‌های حرکتی و افزودن مراحل برای پیچیده‌تر کردن آن‌ها در طول زمان است. کودکان با موسیقی می‌رقصند و پس از توقف موسیقی باید بایستند. بعد از اینکه کودکان قوانین اساسی بازی را تمرین کردند، قوانین پیچیده‌تری اضافه می‌شوند. سپس از بچه‌ها خواسته می‌شود که به‌سرعت با موسیقی تند برقصند، به‌آرامی ‌با موسیقی آهسته برقصند و وقتی موسیقی متوقف شد، بایستند.

   5. خانواده‌ها را در حمایت از کارکردها در خانه مشارکت دهید؛

   اولین معلمان کودکان، والدین آن‌ها و سایر بزرگسالان مهم زندگی آن‌ها هستند. درگیرکردن خانواده‌ها در فعالیت‌های پیرامون توسعه مهارت‌های کارکردهای اجرایی می‌تواند حمایت موردنیاز کودکان را برای موفقیت فراهم کند. از والدین بخواهید تا بازی‌هایی مانند موارد ذکر شده در بالا را به‌عنوان بخشی از فعالیت‌های روزمره خانوادگی با کودکان انجام دهند. این به والدین کمک می‌کند تا برخی از راه‌هایی را ببینند که می‌توانند مهارت‌های کارکردها را در خانه ارتقاء دهند.