سندرم کودک دیجیتال چیست؟ تصویر ما در دنیای امروز از بچه‌ها در تحول است. تا همین چند سال پیش، در دهه 1370، بچه‌های کوچک، خردسالان و کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی برای سرگرم‌ کردن خود چه می‌کردند؟ زمانی که هنوز گوشی‌های هوشمند وجود نداشتند، و تبلت‌ها و بازی‌های دیجیتال پا به خانه‌های همه شهروندان نگذاشته بودند. تا پیش از شیوع سندرم کودک دیجیتال بچه‌های ما، چطور اوقات خود را سپری می‌کردند؟

سر ناهار و شام سرشان به گوشی و تبلت بود؟ قبل از خواب باید حتما چند دقیقه‌ای بازی می‌کردند، و در مهمانی‌ها گوشی به دستشان بود؟ حتی انگار یادمان رفته که ما خودمان چطور بزرگ شدیم، و چه بازی‌هایی در کودکی می‌کردیم. پیشرفت تکنولوژی که با سرعتی غیرقابل کنترل انجام می‌شود، مزایا و معایب خودش را به همراه دارد. از طرفی ابزارهای تکنولوژیک امروز، سرعت خدمات به ما را افزایش دادند، و بسیاری از کارهای روزمره ما را تسهیل کردند.

ما با تلفن همراه خود می‌توانیم تراکنش‌های مالی انجام دهیم، با بستگان خود در دورترین نقاط جهان مکالمه برقرار کنیم، و حتی وضعیت سلامت خود را هم بسنجیم. کودکان ما می‌توانند از راه دور از انواع آموزش‌ها بهره‌مند شوند، و البته بازی‌های پیچیده و علمی دیجیتال هم، هوشمندی آنها را بیشتر می‌کند.

اما در این بین، با پدیده جدیدی به نام سندرم کودک دیجیتال هم مواجه می‌شویم. کودکانی در عصری نوین با سندرمی جدید. در ادامه به این سندرم بیشتر می‌پردازیم.

سندرم کودک دیجیتال (Baby Digital) چیست؟

بسیاری از والدین برای تسکین کودک خود، از انواع تکنولوژی‌های جدید و لوازم الکترونیکی استفاده می‌کنند. مشغله زیاد والدین، و از طرف دیگر تقاضاهای کودک، وابستگی والدین و مراقبین به این ابزارها را بیشتر می‌کند.

این در حالی است که پژوهش‌ها نشان دادند، که وقتی نوزادان زیر ۱۸ ماهگی مدت زمانی طولانی‌، در برخورد مستقیم با گجت‌ها و لوازم الکترونیکی مثل موبایل، تبلت و تلویزیون هستند، علائم شبه‌اوتیسم (لازم به یادآوری است، که اصطلاح شبه‌ اوتیسم که در ایران رواج دارد، یک اصطلاح علمی نیست. اصطلاح علمی و درست مربوطه Virtual Autism است.) از خود نشان می‌دهند؛

پس بهتر است در این سن، در برخورد مستقیم با لوازم الکترونیکی نباشند. رابطه معناداری، بین این عامل و افزایش خطر ابتلا به اوتیسم در کودکان، مشاهده نشد.

محققان معتقدند که استفاده از رسانه، نشانه های اوتیسم را در فرد افزایش نمی‌دهند؛

بلکه افرادی که به اشیا علاقه بیشتری دارند، به تلویزیون و موبایل و تبلت علاقه بیشتری نشان می‌دهند. استفاده‌ی کودکان اوتیسم از رسانه قبل از خواب، نسبت به کودکان‌ عادی در خواب آن‌ها ایجاد اخلال می‌کند. از آنجایی که می‌دانیم مشکلات خواب در کودکان اوتیسم، منجر به افزایش بروز رفتارهای چالش‌برانگیز، در طول روز می‌شود؛ لذا می‌توانیم نتیجه بگیریم، که روتین مناسب خواب، و استفاده از رسانه قبل از خواب می‌تواند، مورد هدف درمانی قرار گیرد.

چشمان کودکان وقتی پیش از خواب به صفحه نمایش دوخته می‌شود، و همچنین درگیری ذهنی آنها به آنچه در داخل گوشی یا تبلت می‌گذرد، می‌تواند روی عملکرد آنها تاثیرگذار باشد. بهتر است پیش از خواب، کلیه وسایل الکترونیکی از دسترس کودک خارج شود، و با قصه‌های آرام و تسکین‌بخش، و صحبت و آغوش، به آرام شدن کودک کمک کنیم، و او را برای خواب آماده کنیم.

تأثیر رسانه در رفتار کودکان

بررسی تأثیر رسانه در رفتار کودکان زمانی اهمیت پیدا می‌کند، که در عملکردهای روزانه و تحصیلی آن‌ها مشکل ایجاد کند، یا زمان بازی آن‌ها و تعاملشان با لوازم الکترونیکی، بیش از حد و وسواس‌گونه شود. ویژگی‌های بالینی مشکل‌سازی که ممکن است، بر اثر استفاده بیش از حد رسانه در افراد اوتیسم ایجاد شود، شامل نقص در تعاملات اجتماعی، میل به انجام بازی‌های انفرادی و علایق محدود، تفاوت‌های حسی، ضعف در کارکردهای اجرایی و مشکلات زمینه‌ای مثل استرس والدین می‌شود.

کودکانی که تمام اوقات خود را، در اتاق در بسته پشت بازی‌های رایانه‌ای هستند، ضمن اینکه بیشتر در معرض چاقی قرار دارند، انزوای بیشتری را هم تجربه می‌کنند. ضمن اینکه برخی از بازی‌های خشن ویدئویی، بروز خشونت را هم در کودکان، افزایش می‌دهد.

از آنجایی که شبکه‌های اجتماعی طوری طراحی شدند، که موارد مورد علاقه‌ی فرد را مرتباً به او نشان دهند، و دارای الگوریتم‌های مشخص هستند؛ یکی از نگرانی‌ها این است، که استفاده افراد اوتیسم از این ابزارها، منجر به عدم انعطاف‌پذیری آن‌ها شود، و این اتفاق از طریق تقویت تمایل آن‌ها، به روتین‌های تکراری صورت می‌گیرد.

گرچه بازی‌های ویدئویی می‌توانند حس بینایی فرد را تحریک کنند، و از این طریق توجه آن‌ها را جلب کنند؛

اما این بازی‌ها به قدری سریع تغییر فضا می‌دهند، و تا حدی محرک‌های بصری دارند، که ممکن است توجه فرد به آن‌ها جلب شود، و از یادگیری که هدف اصلی برخی بازی‌ها و نرم‌افزارها هست، باز بمانند.

علاوه بر این گزارش شد، که اغلب افراد اوتیسم، از بازی‌های اکشن استفاده می‌کنند، و ممکن است از نظر عاطفی، به بلوغ کافی برای تحلیل هیجانات ناشی از اجرای بازی‌های خشن نرسیده باشند، که این امر خود می‌تواند آسیب‌زا باشد.

افزایش شیوع اختلال اوتیسم

اوتیسم چیست، و چرا شاهد افزایش شیوع این اختلال هستیم؟ آمارها نشان می‌دهند، که شیوع اوتیسم نسبت به گذشته رو به افزایش است؛ اما برخی معتقدند، این افزایش شیوع ممکن است، به دلایلی بیشتر از افزایش تشخیص برگردد. به این معنا که برخی از کودکان علائمی مشابه اوتیسم دارند، که این علائم ممکن است به دلیل رویارویی آن‌ها، بیش از سه ساعت در روز، و در سنین زیر ۳ سال با ابزارهای الکترونیکی باشد.

برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند، که افزایش استفاده از ابزارهای دیجیتال، می‌تواند پیامدهای منفی مثل کاهش توانمندی‌های شناختی، نقص در رشد زبان، خلق و رفتارهای مشابه اوتیسم را در کودکان ایجاد کند. علت افزایش استفاده از این ابزارها به والدین برمی‌گردد. آن‌ها از تلویزیون، موبایل و تبلت‌های خود به عنوان مراقب کودک استفاده می‌کنند، که باعث می‌شود کودکان از سنین پایین در معرض رسانه قرار گیرند.

رویارویی زودهنگام با این ابزارها، می‌تواند منجر به تغییراتی در آناتومی مغز و تغییر در مواد شیمیایی آن شود.

پژوهشگران، کاهش زیاد و معنادار در ملاتونین کودکانی، که برخورد زیادی به این ابزارها داشتند را، نشان دادند. همچنین کمبود نوروترنسمیترهایی، مثل دوپامین و گابا، در کودکانی که به اینترنت اعتیاد داشتند، حاکی از آن است کمبود این هورمون‌ها، بر رفتارهای فرد اثر دارد.

به هم ریختن ریتم شبانه‌روزی بدن، در اثر برخورد نور صفحه با چشم کودک به هنگام تاریکی، می‌تواند بر نوروترنسمیترهای مغز اثر گذارد، و همراه با علائم افسردگی باشد. کودکان موقع استفاده از این ابزارها تحرک کمتری دارند، و بیشتر در یک جا ساکن هستند، و اعضای بدن آنها حرکت کافی ندارند.

ذهن کودکان درگیر این ابزارها و بازی‌ها می‌شود، و از بسیاری رویدادهایی که در اطراف آنها در جریان است، بی‌خبر می‌مانند. این ابزارها مانع تعاملات پویای اعضای خانواده باهمدیگر می‌شود، و بین آنها فاصله ایجاد می‌کند.

پژوهش‌های ایرانی در زمینه سندرم کودک دیجیتال

• مواجهه افراطی خردسالان با وسایل دیجیتال و بروز

کودکانی که از سنین بسیار پایین، روزی چندین ساعت در معرض مستقیم وسایل دیجیتال بودند، فرصت تعامل با مادر یا مراقب را از دست می‌دهند، و تجربیات غنی محیطی را که برای رشد به هنجار دستگاه عصبی ضروری است، دریافت نمی‌کنند.

همچنین، استفاده افراطی کودکان از وسایل دیجیتال، با افزایش احتمال خطر ابتلا به اضافه وزن و چاقی، تغییر در عادات غذایی و الگوی خواب، تغییرات ساختاری در مغز، تاخیرهای حرکتی و زبانی، ضعف در دامنه واژگان، هوش کلامی، کارکردهای اجرایی و همچنین مشکلات هیجانی، ارتباطی، اجتماعی و رفتاری همراه است.

مطالعات اخیر نشان می‌دهند، که مواجهه افراطی خردسالان با وسایل دیجیتال، می‌تواند سبب بروز برخی نشانه ها در خردسالان شود.

در واقع، در سنین حساس رشد مغز و انعطاف‌پذیری عصبی، خردسالان جذب محرک‌های فراوان صوتی و بصری وسایل دیجیتال می‌شوند، و محرک‌های اجتماعی اطرافشان را، از دست می‌دهند.

با رشد کودک در بافتی غیرارتباطی، مدارهای مغزی مربوط به دریافت، و پردازش محرک‌های غیراجتماعی تحول می‌یابد، و از طریق اختصاصی شدن مغز در مدارهای غیر ارتباطی، توجه کودک به محرک‌های اجتماعی، و تحول مدارهای اجتماعی مغز خردسالان، با مانع مواجه می‌شود.

در واقع، مواجهه طولانی مدت خردسالان با وسایل دیجیتال (دایه‌گری دیجیتالی)، در دوره‌های حساس رشد به مثابه محرومیت اجتماعی، بازسازماندهی پیوندهای ساختاری، و کارکردی مغز خردسالان را دچار انحراف می‌کند، و باعث بروز نقص در تعاملات اجتماعی، و کلام و رفتارهای تکراری و کلیشه‌ای می‌شود.

کودکان دیگر لمس و عاطفه و تماس چشمی مادر را ندارند، و به جای آن به صفحه نمایش چشم می‌دوزند. عاملی که در کاهش همدلی و پیوند اجتماعی، بین مادر و فرزند تاثیرگذار است.

• علائم شبه‌اوتیسم: نقش درمانی تعاملات والدین با کودک

با توجه به این موارد، در دانشگاه شهیدبهشتی، مطالعه‌ای با هدف بررسی اثربخشی غنی‌سازی ارتباط والد-کودک، و حذف وسایل دیجیتال از زندگی خردسالان بر رفتارهای شبه‌اوتیسم، و فعالیت مغزی ۱۲ کودک زیر ۴ سال، که بیشتر از نیمی از ساعات بیداری خود را در معرض وسایل دیجیتال بودند، انجام شد.

نتایج این مطالعه نشان داد، که پس از دو ماه تعامل فشرده والدین با کودکان، علائم شبه‌ اوتیسم آنان به‌طور معنی‌داری کاهش یافت، و فعالیت امواج مغزی آنان خصوصاً در نواحی پیشانی مغز، دستخوش تغییرات معنی‌داری شد، که با بهبود مهارت‌های ارتباطی همسو است.

دستاوردهای این مطالعه، لزوم تعاملات انسانی در سال‌های اولیه، و اجتناب از استفاده وسایل دیجیتال توسط خردسالان، و سبک زندگی فقیر از نظر ارتباطی را نشان می‌دهد. به نقل از پوراعتماد، به دلیل تأثیرات منفی وسایل دیجیتال بر سلامت کودک، لازم است استفاده از آن‌ها به ویژه در سنین اولیه، تحول محدود شود.

والدین باید با ایجاد سبک زندگی سرشار از تعامل انسانی، محیط کودک را با محرک‌های اجتماعی، شناختی، هیجانی و رفتاری، غنی سازند تا کودک به سمت وسایل دیجیتال گرایش کمتری پیدا کند، و به این ترتیب از اثرات مضر استفاده از وسایل دیجیتال، جلوگیری شود.

نتیجه گیری

کودکان اوتیسم، نسبت به کودکان با رشد عادی، ساعات بیشتری را در برابر تلویزیون، تبلت، موبایل یا بازی‌های ویدئویی می‌گذرانند، که این امر علائم اوتیسم آن‌ها را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر، امروزه اکثر والدین از گجت‌های خود، به عنوان مراقب کودک استفاده می‌کنند، و چون این اتفاق در سنین پایین، و در ساعات طولانی صورت می‌گیرد، می‌تواند علائمی مانند علائم اوتیسم را در کودک، ایجاد کند.

در حالی که کودک لزوماً مبتلا به اوتیسم نیست، و به اصطلاح بی‌بی دیجیتال است.