اوتیسم و راهبرهای حسی

بین همه‌ چیزهای گیج‌کننده اوتیسم، شاید سردرگم‌کننده‎‌ترینش برای آدم‌های عادی، یکپارچگی حسی باشد. یکپارچگی حسی توانایی پردازش و سازماندهی حواسی است که به صورت درونی و بیرونی دریافت می‌کنیم. داده‌های حسی از طریق سیستم عصبی ما در سراسر مغز حرکت می‌کنند، جایی که این داده‌ها تفسیر و برای اجرای پاسخ به‌کار برده می‌شوند. پردازش حسی به صورت ناخودآگاه انجام می‌شود؛ اکثر آدم‌ها مکث نمی‌کنند تا حواسشان عمل کند و یا توجه نمی‌کنند پردازش حسی چه نقشی در زندگی روزمره‌شان دارد.

حدود بیست و یک سیستم حسی در بدن ما مشغول به کار هستند. اکثر ما 5 تا از معروف‌ترینشان را می‌شناسیم: بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه. 5 حس دیگر نیز به انسان‌ها نسبت داده شده است: حس تعادل (احساس تعادل یا حس دهلیزی)، حس وستیبولار (حس حرکت و جهت بدن و حس بدن در فضا)، حس احشایی، حس ادراک درد و حس ادراک زمان

کودک اوتیسم یا آسپرگر از طریق مجموعه پیچیده‌ای از علائم غیرمعمول بین اندام‌های حسی و مغز صداها، مناظر، تماس‌ها، بوها، مزه‌ها و جاذبه را به شیوه‌ای کاملا متفاوت از کودکان و بزرگسالان عادی تجربه می‌کند. هر دقیقه‌ی یک کودک در اختلال طیف اوتیسم می‌تواند نبردی علیه حواس مهاجمی باشد که سیستم‌های حسی به شدت دقیق او را دربرمی‌گیرند. یا برعکس، حواس آنها ممکن است کم‌‌تر فعال باشد و تلاش فوق‌العاده‌ای را برای آگاه کردن بدن برای یادگیری و تعامل اجتماعی بطلبد. علاوه بر همه‌ی این‌ها ناتوانی در فیلتر کردن و پردازش بیش از یک حس در لحظه است.

در این گزیده از کتاب الن با عنوان «10چیز که کودک اوتیسم دوست دارد شما بدانید» یک لحظه خودتان را در بدن یک کودک با محدودیت یکپارچگی حسی بگذارید:

درک حسی من مختل است. یعنی مناظر، صداها، بوها، مزه‌ها و تماس‌هایی که شما روزانه شاید حتی متوجه‌اش هم نشوید برای من به شدت دردناک هستند. کل فضایی که باید در آن زندگی کنم عموماً آزاردهنده است. شاید به نظر شما منزوی یا متخاصم بیایم، اما دارم سعی می‌کنم از خودم دفاع کنم.

شاید بتوانیم بگوییم که شنوایی من به‌شدت قوی است. چندین نفر دارند همزمان صحبت می‌کنند. مجری تلویزیون دارد اخبار امروز را می‌گوید. یک نفر از سیستم صدای تلویزیون انتقاد می‌کند. صدای دستگاه پوز می‌آید. یکی سرفه می‌کند. قهوه‌جوش قل‌قل‌ می‌کند. کودکان نق می‌زنند. خودرو‌ها پارک می‌کنند. مغز من نمی‌تواند همه‌ این داده‌ها را فیلتر کند.

شاید حس بویایی‌ام به‌شدت قوی باشد. ماهی روی پیشخوان خیلی تازه نیست، آقایی که کنار من ایستاده چند وقتی هست که حمام نرفته، پیشخدمت سوسیس سرو می‌کند، پوشک کودکی که جلوی من در صف است نیاز به تعویض دارد، نمی‎توانم همه‌ی این‌ها کنم.

از آنجایی که من آدمی بصری هستم، آنچه می‌گویم ممکن است اولین احساس من از تحریک بیش از حد باشد. نور چراغ بیش از اندازه برایم روشن است؛ انگار کل اتاق را به حرکت درمی‌آورد و چشمم را می‌زند. گاهی نور چشمک‌زن نمی‌گذارد درست ببینم. تابش خیره‌کننده نور از پنجره‌ها، حرکت پنکه روی سقف، تعداد زیادی آدم در حال حرکت مداوم و … همه‌ی این ها بر حس دهلیزی من تأثیر می‌گذارند و اکنون حتی نمی‌توانم بگویم بدنم کجاست.

ما همیشه گفته‌ایم و دوباره هم می‌گوییم: اختلال یکپارچگی حسی ریشه بسیاری از مشکلات اختلال طیف اوتیسم است. این اختلال روی رفتار، ارتباطات، تغذیه و خواب کودک با اختلال اوتیسم تاثیر گذاشته و کیفیت محیطی که کودک در آن، هر لحظه، هر روز، هر سال زندگی می‌کند را تعیین می‌کند. پرداختن و مواجهه با ناکارآمدی حسی باید همیشه در اولویت کارهای ما باشد.

زمانی که می‌خواهید هزاران جنبه از نیازهای یکپارچه‌سازی حسی کودکتان را مد نظر قرار دهید، دو مورد مهم را باید در ذهن داشته باشید:

اول اینکه آموزش حسی می‌تواند شبیه بازی باشد. بازی رسانه یادگیری کودکان است. بازی سرگرمی را کاربردی کرده و توجه و علاقه کودک را جلب می‌کند. مغز درگیر، مغزی است که آماده یادگیری است. نکته جذاب آموزش حسی این است که فرصت‌ها و دقایق یادگیری همه در هر لحظه از روز در خانه، مدرسه و جامعه دوروبر شما هستند.

دوم اینکه، شاید مدرسه شما کمک کاردرمانی را پیشنهاد کند و یا شما با مرکزی خارج از مدرسه کار کنید اما باز هم این لحظات اندک هستند. درمان یکپارچگی حسی دائمی و مداوم در خانه صورت می‌گیرد. اینکه کودکتان را برای چند ساعت در هفته به دست یک متخصص بسپارید عالی است اما فعالیت‌های زیادی برای خانه هم هست.

باور کنید هیچ کودکی دوست ندارد پاسخ منفی یا تنبیهی بابت آنچه «رفتار بد» نامیده می‌شود دریافت کند؛ بخصوص وقتی آن رفتار غلط خارج از کنترلش بوده و ریشه در ناکارآمدی سیستم‌های حسی او و ارتباط مغزی‌اش داشته باشد. تنظیم از طریق یا تحت حواس فعال اولین مرحله مهم حیاتی برای کمک به کودک جهت موفقیت در رفتارهای پذیرفته اجتماعی‌اش دارد. این فرآیند قابل دستیابی و ارزشمند نیازمند صبر، تداوم و مراقبت دائم در برابر محرک‌های حسی قابل تشخیص است. آرام شروع کنید و دوره را حفظ کنید.

انتخاب راهبردهای حسی مناسب

فعالیت‌های یکپارچه‌سازی حسی می‌توانند برای کودک یا دانش‌آموز شما سرگرم‌کننده باشند. این اصول را دنبال کنید:

• •فعالیت‌هایی را انتخاب کنید که کودکتان می‌تواند در آنها رهبر، راهنما یا هدایتگر بازی باشد. این اولین قدم در توانایی بعدی او برای شروع بازی با دیگران است.
• .وقتی چیزی پیدا کردید که جواب می‌دهد، آن را در دیگر حوزه‌های زندگی کودکتان هم به‌کار ببندید. یکدستی خانه و مدرسه او را موفق‌تر کرده و در نتیجه اعتماد به نفسش را هم بالا می‌برد.
• •یادتان باشد که هنگام انتخاب فعالیت‌های مناسب سن کودکتان، ممکن است بین سن شناسنامه‌ای و رشدی او اختلاف وجود داشته باشد. فعالیت مناسب باید با سطح مهارت او، وضعیت حواس و ظرفیت اجتماعی‌اش سازگار باشد. مثلاً مخلوط کردن خمیر شیرینی یک فعالیت حسی فوق‌العاده است، اما اینکه دو یا سه دوست/خواهر یا برادر/کمک همزمان در آشپزخانه باشند هم زیادی است. این فعالیت شاید تنها یک بار با مادر موفقیت‌آمیز باشد.
• •فعالیت‌ها نباید هزینه مالی، برنامه، فضا و صبر زیادی به خانواده تحمیل کند. چیزی به اسم «بیش از اندازه» داریم. زیبایی بسیاری از فعالیت‌های حسی این است که تنها چند دقیقه طول می‌کشند و به مرور زمان تاثیر انباشتی دارند.

ایده‌های بسیاری از فعالیت‌های حسی وجود دارد که شما می‌توانید به راحتی در برنامه روزانه کودکتان بگنجانید. بعضی از این ایده‌ها برای خانه و مدرسه هردو مفید هستند. همه اینها برای این طراحی شده‌اند که به شما کمک کنند فراتر از فعالیت‌های روزمره فکر کنید.

زنگ خطر انباشت حسی…

ایده‌هایی که مطرح شده در کنار پیشنهادات کاردرمانگر شما و دیگر متخصصان، راه‌های مختلف بهبود حواس بیش حس یا کم حس هستند. برخی ممکن است برای کودک شما مفید باشند یا نباشند.

طبیعی است که بخواهید کودکتان «تا آخرین میزان» درگیر فعالیت‌های حسی سرگرم‌کننده شود، اما آیا فعالیت بیشتر به معنای وضعیت بهتر است؟ تجربه کاردرمانان نشان داده که «نه». هر چیزی زیادش خوب نیست و این برای فعالیت‌های خوب هم صادق است. چراکه می‌تواند منجر به انباشت و بهم‌ریختگی کودک شود.

با این 12 علامت خطر برای جلوگیری از تحریک بیش از اندازه آشنا شوید:

1. از بین رفتن تعادل

2. گل انداختن پوست یا پریدن رنگ صورت

3. وقتی کودک بگوید:«بسه!»

4. کودک محکم در برابر فعالیت مقاومت کند

5. بالا رفتن ضربان قلب، یا افت فشار خون

6. تشنج، گریه

7. ناراحتی معده: دل‌درد، حالت تهوع، بالا آوردن

8. عرق کردن بیش از حد

9. عصبی یا عصبانی شدن کودک

10. وقتی کودک شروع به تکرار یکسری عبارات کند، عبارات آشنا و نامربوط را مدام تکرار کند (رفتار خود آرام‌کننده)

11. شروع به کار تکراری کند (رفتار خود آرام‌کننده)

12. کودک کتک بزند، گاز بگیرد

اگر هرکدام از این موارد اتفاق افتاد، همان لحظه فعالیت را متوقف کنید. رفتار کودکتان دارد نشان می‌دهد که فعالیت برای او بیش از حد است. اصرار نکنید که کودکتان «باید» بتواند قضیه را تحت کنترل قرار بدهد یا کمی بیشتر تحمل کند. با رفتاردرمانگرتان مشورت کنید که هر چند وقت یکبار و چقدر از فعالیت را پیشنهاد می‌کند و راه‌های ایجاد رژیم حسی مناسب کودک را هم با شما درمیان بگذارد.